गढीमाई -हाम्रो गौरव कि लज्जा ?

सञ्जीव पोखरेल - हरेक पाँच वर्षमा आउने गढीमाई मेला अर्को महिना बाराको कलैयामा सम्पन्न हुन गइरहेको छ । विगत झैँ यो वर्ष पनि नेपाल र विशेषगरि भारतबाट मेला भर्न आउने भक्तजनले अनुमानित ५ लाख पशुपंक्षी गढीमाईलाई 'चढाउने' छन् । जीवनमा सुखसमृद्धि प्राप्त गर्न र यसका लागि गढीमाईलाई सन्तुष्ट बनाउने उद्देश्यले गरिने पशुबलिको कार्यक्रम २ हप्तासम्म चल्नेछ ।

गढीमाईको मेला संसारभरकै सबैभन्दा ठूलो आम पशुवधका रूपमा संसारभर प्रख्यात (वास्तवमा कुख्यात) छ । यसकारण संसारका विभिन्न ठाउँका पत्रकार वा अध्येता यसबेला नेपाल यात्राको तयारीमा होलान् । मेलाका क्रममा हुने नृशंस पशुवधका दृश्य क्यामरामा कैद हुने नै छन् । संसारका प्रमुख सञ्चारमाध्यममार्फत् गढीमाईका तस्वीर र भिडियोसहित नेपालको नाम अर्को महिना एकपटक फेरि विश्वभर फैलिने छ । नेपालीहरूले एकपटक फेरि 'गौरवान्वित' हुने अवसर पाउने छन् ।

धार्मिक वा अन्य कुनैपनि उद्देश्यका लागि गरिने आम पशुहत्या भारतको कानुनमा वर्जित छ । भारतको 'सुप्रिम कोर्ट'ले गढीमाईमा हुने आम पशुहत्यालाई ध्यानमा राखेर सबै राज्यसरकारलाई बलिका लागि हुने जनवारको खरिदविक्री र ओसारपसारमा रोक लगाउन निर्देशन दिइसकेको छ ।

केही महिनाअघि People for Ethical Treatment of Animals (PETA) र Federation of Indian Animal Protection Organization (FIAPO) का समर्थकहरूले भारतस्थित नेपाली दूतावासअगाडि गढीमाईमा हुने पशुवध रोक्ने आग्रहसहित विरोध प्रदर्शन गरे । सांकेतिक विरोधस्वरूप हातमा रातो रङ्ग पोतेर प्रदर्शनकारीहरूले यो प्रकारको नृशंस हत्या रोक्न भारतीय र नेपाली अधिकारीहरूलाई संयुक्त रूपमा आव्हान गरेका थिए । यसको प्रतिक्रियास्वरूप भारतीय अधिकारीहरूले गढीमाई मेलाका लागि भारतीय क्षेत्रबाट हुने जनावरको ओसारपसार रोक्न सक्दो प्रयत्न गर्ने प्रतिवद्धता जनाइसकेका छन् ।

तर, अचम्म के छ भने नेपालमा यस विषयमा कसैले गम्भीर चासो देखाएको पाइँदैन । राजनीतिक दललाई त आफ्नो साँघुरो स्वार्थबाहेक अन्य कुरामा चासो नभएको अनौठो होइन । तर, बुद्दिजीवी तथा अधिकारकर्मीहरूलाई समेत गढीमाईमा हुन लागिरहेको जनावरको आततायी हत्याले पोलेको छैन । यसले मानव स्वास्थ्यमा पार्ने सम्भावित नकारात्मक प्रभावका विषयमा वास्ता छैन । यसबाट संसारभर हुने नेपालको बेइजतिप्रति चासो छैन ।

मूलधारे मिडिया र सोसल मिडियामा गढीमाईको मेलाले पाएको सकारात्मक चर्चा देख्दा लाग्छ यो हाम्रो राष्ट्रिय गौरवको विषय हो ।

केही दिनअघि एक फ्रान्सेली कलाकारले गढीमाई मेलामा हुने आम पशुहत्याको विरोध गर्दै यसलाई रोक्ने आग्रहसहित नेपालका राष्ट्रपतीलाई पत्र लेखिन् । एक कलाकार तथा सर्वसाधारणले लेखेको उक्त पत्रले सानोतिनो तरङ्ग नै ल्याइदियो । उक्त पत्रको विरोध गर्नेको मत थियो -"आफ्नो देशमा हुने पशुहत्यालाई रोक, नेपालमा के हुँदैछ भन्ने तिम्रो चासोको विषय होइन ।" गढीमाई मेलाको विरोध गर्ने पशु अधिकारकर्मी र पश्चिमाहरूको आलोचना वा प्रतिरोधस्वरूप व्यक्त भइरहेका प्रतिक्रियाले यस विषयमा हाम्रो दृष्टिकोणमा रहेको कमजोरी उजागर गरिरहेका छन् ।

पहिलो, गढीमाईमा हुने आम पशुहत्या अन्य पशुहत्याको तुलनामा बढी नृशंस र आततायी छ । यो मासुका लागि गरिने सामान्य प्रकृतिको पशुवध होइन । लाखौँ जनावरलाई लाइन लगाएर खेदिखेदी मार्नु र तिनका शरीर खूला आकासमुनि सड्न दिनु मानवीयताको परिचायक होइन । दशैँमा घरघरमा खसी काट्ने वा क्रिशमसमा टर्की काट्ने प्रचलनलाई गढीमाईमा हुने पशुवधसँग तुलना गर्नु तर्कका लागि तर्क गर्नु मात्र हो ।

नेपालमा मासुका लागि गरिने पशुवधमा पनि प्रशस्त सुधारको खाँचो छ । पशुवध वा मासु प्रसोधनका लागि आवश्यक आधारभूत पूर्वाधार वा प्रक्रिया स्थापित गर्नमा हामी अझसम्म असफल छौँ । काट्नुअघि जनावरलाई बेहोस बनाउने र स्वस्थकर स्थानमा निरोगी जनावर मात्र काट्ने प्रबन्ध लागु हुनसकेको छैन ।  अझपनि काठमाडौँमै अस्वस्थकर र अमानवीय ढङ्गले पशुवध गर्ने र मासुलाई बोरामा कोचेर रगत चुहाउँदै टेम्पु वा ट्याक्सीमा ओसारपसार गर्ने चलन विद्यमान छ । यस क्षेत्रमा सुधारको त कुरै छोडौँ,गढीमाईमा हुने अत्यन्त अव्यवस्थित र नृशंस पशुहत्याको समर्थन गर्नुलाई उचित मान्न सकिन्न ।

दोस्रो, "आफ्ना परम्परा र संस्कारको विरोध अरूले गर्न पाउन्नन्" भन्ने तर्क संकुचित र कमजोर मानसिकताको उपज हो । भूमण्डलीकरणको आजको युगमा संसारको कुनै एउटा कुनामा भइरहेको घटनामा विश्वव्यापी चासो हुनु स्वभाविक हो । केही हप्ताअघि 'पुरुषको खेल' फुटबल हेरेको अभियोगमा इरानको अदालतले एक महिलालाई एक वर्षको कारावासको सजाय दिन गरेको निर्णय मानवीय थिएन -जसको आलोचना संसारभर भयो । आजको विश्वमा कुनै संस्कार वा परम्परा समुदाय विशेषको निजी सम्पत्ति हुनसक्दैन ।

फ्रान्सेली कलाकारको पत्रको प्रतिक्रियास्वरूप नेपालका नाम चलेका केही पत्रकार र बुद्धिजीवीको तर्क थियो "नेपाललाई अर्ति दिनुभन्दा पहिले पश्चिमा मुलुकका मानवअधिकार र पशुअधिकार उल्लंघनका दृष्टान्तलाई हेर ।" मेरो विचारमा यो प्रतिक्रियामा केही गम्भीर समस्या छन् ।

प्रत्येक व्यक्ति उसको भनिएको राष्ट्र वा समुदायभन्दा माथि हुन्छ । राष्ट्र वा समुदायमा हुने विकृति वा गलत कामका लागि त्यसका हरेक सदस्य जिम्मेवार हुँदैनन् । द्वन्द्वकालमा सरकार र माओवादी दुबै पक्षबाट हजारौँ निर्दोष नागरिक घाँटी रेटेर, घुँडा भाँचेर, जिउँदै पुरेर, लाइन लगाएर गोली ठोकेर मारिए । हजारौँ मानिस अझ पनि बेपत्ता छन् । युद्धका घाइतेहरू अझ पनि राज्यको सहारा र सुरक्षा नपाएर भौँतारिरहेका छन् । परिवर्तित परिस्थितिमा विगतका युद्धरत शक्तिहरूले युद्धका दौरान भएका जघन्य मानवअधिकार उल्लंघनका घटनामा कसैले व्यक्तिगत रूपमा जिम्मेवार हुननपर्ने र कसैलाई कारवाही नहुने कानुनमा सहीछाप गरिसकेका छन् ।

तर, यी सबै कुकृत्यका लागि हरेक नेपालीलाई जिम्मेवार जिम्मेवार बनाउन मिल्छ ? यदि फ्रान्समा पशुअधिकार उल्लंघन हुने कारणले ति कलाकारले नेपालमा पशुबलिको विरोध गर्न नपाउने हो भने कुनै पनि नेपाली नागरिकलाई मानवअधिकार वा अहिंसाका विपक्षमा बोल्ने अधिकार छैन ।

तेस्रो, संस्कृति र परम्पराका नाममा गरिने कुनै पनि कुरामा विरोध गर्नु उचित होइन भन्ने हाम्रो सोच गलत छ । संस्कृति र परम्परा भन्दैमा सबै कुरा विरोध वा आलोचनाभन्दा माथि हुन सक्दैनन् । झाडापखाला लाग्दा धामीझाँक्रीलाई देखाउने र बिरामीलाई पानी खान नदिने पनि कुनै बेला हाम्रो परम्परा थियो । अहिले पनि महिनावारी भएका महिलाको छायाँ पर्दा बालीबिरुवा मर्छन् भन्ने विश्वास परम्पराका रूपमा विद्यमान छ -हालै सूदुर पश्चिममा महिनाबारी भएका महिलालाई हिड्न अलग्गै बाटो बनाइएको समाचार सञ्चारमाध्यममा आएको थियो ।

म पनि सापेक्षतावादमा विश्वास गर्छु । हरेक विश्वास, परम्परा वा मूल्यमान्यताका आफ्नै विशिष्टता हुन्छन् र एकलाई अर्कासँग तुलना गरेर राम्रो वा नराम्रो भन्नु उचित होइन -यो मलाई पनि थाहा छ । तर, सापेक्षतावादमा विश्वास गर्नेले के पनि बुझ्न आवश्यक छ भने सापेक्षतावाद आफैँमा पनि निरपेक्ष हुन सक्दैन । अर्को शब्दमा, सबै कुरा निरपेक्षरूपमा सही हुन सक्दैनन् । यदि सबै सोचाइ वा व्यवहारलाई सापेक्षतावादको सिद्धान्तका आधारमा सही प्रमाणित गर्दै जाने हो भने बोक्सीको आरोपमा महिलालाई फोहर खुवाउने चलनलाई पनि सही मान्नुपर्ने हुन्छ ।

संस्कृति र परम्पराको बचाउ गर्ने धुनमा हामीले कहिेलेकाहिँ विवेक गुमाउने गरेको तथ्यलाई एक उदाहरणबाट हेरौँ । गत वर्ष बर्ड फ्लु सङ्क्रमण रोक्न मानव स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राख्दै नेपाल सरकारले काठमाडौँ वरपरका कुखुरापालन उद्योगमा चल्ला मार्ने अभियान चलायो । उक्त क्रममा आवश्यक प्रविधि र जनशक्तिको अभावमा चल्लालाई लाठीले हिर्काएर आततायी रूपमा मारियो । यसको मिडिया र जनमानसबाट प्रशस्त विरोध पनि भयो । तर, योभन्दा कैयौँ गुना ठूलो र नृशंस गढीमाईको पशुहत्यालाई हामी संस्कृति र परम्पराका नाममा बचाउ गर्न उद्यत छौँ ।

नेपालमा राजनीतिक सुव्यवस्था हुन्थ्यो वा कानुन निर्माण वा सुधारको प्रक्रिया सही ठाउँमा हुन्थ्यो भने आज हामीकहाँ पनि भारतमा जस्तै गढीमाईका नाममा हुने अमानवीय संस्कार प्रतिबन्धित भइसक्ने थियो । हाम्रो देश र समाज सतही, अस्पष्ट र भ्रामक नारामा दशकौँदेखि अल्झेको छ जसका कारण ठोस विषय र मुद्दा ओझेलमा परेका छन् । तसर्थ गढीमाईका नाममा हुने नेपालको बेइजती रोक्न तत्काल कानुन बनिहाल्ने सम्भावना छैन । तर, नागरिक स्तरमा हामी यसको विपक्षमा लेख्न बोल्न सक्छौँ ।

नेपालको सरकार यस विषयमा संवेदनशील नभए पनि सबै नेपाली गढीमाईको नृशंस पशुहत्याको पक्षपाती होइनन् भन्ने संदेश विश्वलाई दिन आवश्यक छ ।