गरी खानेका लागि नेपालमा पनि अवसर कम छैन । सुदूर पहाडदेखि तराईका देहातसँग त्यस्ता अनेकौं अवसर छन्, जसलाई कसैले चिन्न सक्यो र त्यस अनुकूल आफ्नो उपयोगिता कायम गर्न सक्यो भने राम्रैसँग जीवन धान्न सकिँदो रहेछ । रोजगारीका लागि अर्कै मुलुक भाैंतारिरहनु पर्दैन । नेपाली रोजगारीका क्षेत्रमा सीमावर्ती भारतीय राज्य विशेषगरी विहार र उत्तर प्रदेशका मानिसहरूले नजर राखेका छन् । उनीहरूले तराईदेखि हिमालसम्म छरिएर रहेका अवसरहरूलाई चिनेका

छन् । स-साना काम भनेर जसप्रति हामी प्रायः आँखा चिम्लिरहेका हुन्छौं, त्यसलाई उनीहरू झिँजो नमानी गरिरहेका हुन्छन् । यसरी छरिएर रहेका रोजगारीका बारेमा नेपाली पक्षबाट न अध्ययन-अनुसन्धान हुन सकेको छ, नत कसैले खोजखबर नै गरेका छन् ।

परम्परागत कृषिलाई आधुनिकीकरण नगर्नाले आम्दानीका लागि कृषिमै आफूलाई पूर्ण रूपमा केन्दि्रत गर्ने वातावरणसमेत गाउँघरमा पाइँदैन । श्रमको न्यूनतम मूल्यसमेत नपाइने र जीवनस्तरको स्वरूपमा परिवर्तन हँुदै गइरहेबा बेला आम्दानीमा वृद्धि गर्नुपर्ने तथा यसका लागि सहरको श्रम बजारमा अवसरहरू बढी हुने हुँदा अधिकांश श्रमशक्ति सहर केन्दि्रत रहेको छ । अझै शिक्षित श्रमशक्तिका लागि त ग्रामीण भेगमा कुनै अवसर नरहेकाले सहरी क्षेत्रकै मुख ताक्नुपर्ने स्थिति छ । यसले श्रम बजारको यथार्थलाई प्रतिविम्बित गर्छ, तर यसैसँग जोडिएर आउने अर्को पक्ष सुदूर ग्रामीण देहातहरूमा पनि अवसरहरू अझै लुकेका छन्, जसले त्यसलाई चिन्न सक्यो र आफ्नो श्रम र सीप त्यससँग जोड्न सक्यो, उसैले फाइदा लिइरहेको छ ।

प्रत्येक नेपालीलाई रोजगारीको वातावरण बनाउनु राज्यको दायित्व हो । तर आउने केही दसकसम्म पनि संवैधानिक रूपमा राज्यले यसलाई स्वीकारे पनि व्यवहारमा उतार्न सक्ने स्थिति छैन । कृषि उत्पादनको आधारभूत वृद्धिको अभाव, उत्पादन सम्बन्धमा सुधार नहुनु र कृषि क्षेत्रमा सामन्तवादी संरचना विद्यमान हुनुले कृषि क्षेत्रमा कार्यरत श्रमिकहरूको ठूलो हिस्सा वर्षेनि गैरकृषि क्षेत्रमा पलायन भइरहेको छ । कृषिमा आश्रति श्रमशक्तिले भोग्नुपरेको रोजगारी र उत्पादकत्वको समस्याका कारण आय-आर्जन गर्नका लागि विदेशिने प्रवृत्ति बढेको छ । नेपाली श्रमशक्ति अब पोखरीमा जमेको पानीजस्तो स्थिर छैन ।

नेपाली अवसर सीमावर्ती भारतीयहरूका लागि सामाजिक-आर्थिक 'सेफ्टी भल्व' बनेको छ । नेपालमा उपलब्ध सीमित अवसरलाई उपयोग गर्दै सीमावर्ती भारतीयहरूले आफ्नो आर्थिक जीवनमा पखेटा हाल्न थालेका छन् । जीविकाको खोजीमा भारत जाने नेपालीका बारेमा धेरै लेखियो, तर नेपाल भित्रिने भारतीयहरूका बारेमा च्ाियाउने काम भइरहेको छैन । नेपालले पनि रोजगारी दिँदोरहेछ, यहाँ पनि कम आर्थिक स्तर भएकाहरूका लागि व्यवसायका अवसर छन्, त्यसलाई मान्यता दिन जरुरी छ । औपचारिक र अनौपचारिक रूपमा स-साना उद्यमबाट पनि भारतले नेपालबाट रेमिटेन्स हात पारिरहेको छ । रोजागरी, स्थायी बसोबास वा जीविकोपार्जनको अवसरका लागि नेपाल भित्रिने भारतीयहरूको संख्या बढे पनि यो खासै नौलो कुरा भने होइन । यस आलेखभित्र ठूला लगानीकर्ता वा उच्च जनशक्तिको सन्दर्भ जोडिएको छैन । यसभित्र त कम पढेलेखेका वा निरक्षर, काम गर्दै थोरबहुत सीप सिकेकाहरूले आफ्नै प्रयासमा रोजगारी गर्दा पारेको असरबारे उठान गर्न खोजिएको छ ।

जुन अवसरलाई भारतीयहरूले छोप्न भ्याएका छन्, त्यसलाई सांस्कृतिक सामिप्यता भएर पनि मधेसी समुदायले भ्याएका छैनन् । पछिल्ला वर्षमा थोरै मधेसी उद्यमीहरूबाट यस्ता प्रयत्नहरू भएका छन्, जो केही पहिलासम्म सीमावर्ती भारतीयहरूले देखाइरहेका थिए । सीमावर्ती भारतीयहरूले प्रायः अनौपचारिक क्षेत्रका कारोबारमा हात हालेका छन् । यसभित्र आफ्नै व्यवसाय, स्वरोजगारी वा संगठित रोजगारी छ । नेपाली घरआँगनमा कपडा, तरकारी, फलफूल, माछा, कुचो, प्लाष्टिक वा स्टीलका भाँडा, खेलौना, मूर्ति, शृङगार सामग्री बेच्ने प्रायः सीमावर्ती भारतीय व्यापारीहरूबाट हुँदै आएको छ । यसकै दोस्रो तहमा स्टोभ, प्रेसरकुकर, ग्यास चुल्हा मर्मत, भाँडाकुँडा टाल्ने, पुरानो कपडा खरिद गरी भाँडा बेच्ने, सान लगाउने, सिरक-डसना बनाउने, घर रंगरोगन गर्ने, करेसाबारीको काम गरिदिने काम पनि हुन्छ । यी काम गर्नेहरू घरदैलोमा घुमीघुमी आफंै आवश्यक स्रोत सामग्रीका साथ पुगिरहेका हुन्छन् । अर्को तरिकाले के हुन्छ भने बोलाएर गरिदिने सेवा जसमा घर बनाउने, धारा जडान, काठ-फलामको काम, बिजुली मर्मतजस्ता काम हुन्छन् । सैलुन, फर्निचर निर्माण, गि्रल बनाउने, कवाडको कारोबार, मासु-माछा बिक्री, इलेक्ट्रोनिक सामानको मर्मत, छालाको कारोबार, हाड खरिद, घुम्ती होटल, फुटपाथको खाना तथा भोजन व्यवसायजस्ता कामलाई समूहमा नै सीमावर्ती भारतीयहरूले चलाइरहेका छन् । राँगा, खसी, भेडा खरिद-बिक्रीको एउटा हिस्सासमेत यिनीहरूले ओगटेका छन् ।

तराई र पहाडका दर्जनौ जिल्लामा भेटिएका भारतीयहरूसँग सोधपुछ गरी निष्कर्ष निकाल्ने प्रयास गरिएको छ । भारतीयहरू कामका लागि किन यता आए त ? पहिलो, अर्को मुलुकमा काम गर्दा फरक सामाजिक स्वीकार्यता हुन्छ । दोस्रो, उता -भारत) रोजगारी अत्यन्त प्रतिस्पर्धी छ । तेस्रो, यहाँ आएर जस्तो काम गरे पनि हेला होइँदैन । चौथो, भारतकै अर्को राज्यभन्दा नेपालमा काम गर्न धेरै अर्थमा घरपायक छ । पाँचौं, यहाँ लिङ्क व्यवसाय र लिङ्क अवसर छ, त्यो भनेको व्यक्ति-व्यक्ति मिलेर केही खास व्यवसाय गर्नसक्ने वा एक ठाउँमा देखापरेको अवसरलाई अर्को ठाउँमा गएर छोप्ने अनुकूलता छ । छैठौं, जुन क्षेत्रमा उनीहरूले हात हालेका छन्, अहिले पनि त्यसतर्फ नेपालीले जमर्को गरेका छैनन् । त्यसैले सधंै चल्ने कारोबारमा मात्रै होइन, देखासिकीका रूपमा हुने औद्योगिक मेलाहरूमा पनि प्रायः भारतीयहरूले नै लाभ लिइरहेका हुन्छन् । चटक देखाउनु, खेलौना बेच्नु, पिङ खेलाउनु, आर्केस्ट्रा, तमासा लगायत सबैमा उनीहरूले नै भ्याएका छन् । इलम, सिमराका प्रमुख चन्द्रकान्त अधिकारी भन्छन्, 'यस्ता असंगठित कारोबारले निकै ठूलो अर्थतन्त्र विकसित गरेको हुन्छ । हजारमा मात्र होइन, लाखौंको संख्यालाई रोजगारी दिएको छ ।'

तराईमा मात्र होइन, दुर्गम पहाडी जिल्लाहरूमा समेत मधेसी अनुहारजस्तो देखिनेहरूलाई अलिकति पत्यारिलो ढङ्गले सोधपुछ गर्नुभयो भने उनीहरू भारतका कुन राज्यका हुन् भनी सहजै पहिचान बताउँछन् । उनीहरूमध्ये केही पछिल्ला वर्षमा नागरिकता बिक्री अभियानका उपभोक्तासमेत भएर यतैतिर बसोबास पनि गर्न थालेका छन् । यस्तो तराईका जिल्लाहरूमा मात्र होइन, पहाडी बजारहरूमा पनि भेटिन्छन् । कोही नेपाली नागरिकसँग बिहे गरेर वा उनको विश्वास जितेर कारोबार गर्दैछन् । सुरुमा उताबाट एक्लै आउँछन् र पछि आफन्त र छरछिमेकलाई पनि तान्ने गर्छन् । एउटा ठाउँमा देखिएको अवसरलाई अलि परको ठाउँमा गएर उनीहरूकै समूहले प्रयोग गर्न थाल्छन् । यसरी सीमावर्ती भारतीयहरू रोजगारीका लागि बाक्लिँदै गएका छन् ।

हुन त यिनका लागि अवसरका साथै चुनौती पनि अनेकौं छन् । कुनै बेला ठगिनु, लुटिनु र हेपिनु पनि पर्छ । तर यहाँ उल्लेख गर्न खोजिएको के मात्र हो भने नेपालभित्र उपलब्ध अवसरहरूमा नेपालीलाई कसरी समाहित गराउने भन्ने हो । एउटा सामाजिक मनोविज्ञान के हो भने परम्परागत रूपमा निम्न तहको भनी वर्गीकरण गरिएको कामलाई प्रायः स्थानीयहरू गर्न चाहँदैनन् । आफ्नो श्रम र सीप प्रयोग गरेर कमाइ गर्दा त्यसलाई हीन मान्नु पर्दैन भन्ने भावनाको विकास गर्नु जरुरी छ ।

पछिल्ला केही वर्षयता नेपालीहरू पनि भारतीयहरूलाई पछ्याउँदै उनीहरूले गर्ने कामहरू व्यक्ति वा समूहमा मिलेर गर्नथालेका छन् । पहाड र मधेस जोड्ने अनौपचारिक क्षेत्रका यस्ता कारोबारलाई अहिलेसम्म राज्यले संरक्षण गरेको छैन । राज्यले यसलाई मापन गर्ने हो भने उसको संकुचित कार्यभारलाई टेवा पुग्न सक्छ । नेपालीहरूका बदलिँदो आवश्यकता र जीवनशैलीसँगै व्यवसायका नयाँ-नयाँ अवसरहरू पनि विकसित हुँदैछन् । नेपाल आई काम गर्ने सीमावर्ती भारतीय राज्यका नागरिकलाई गिज्याउने हिजोका हाम्रा गतिविधि उनीहरूले देखाएको उद्यमशीलता, सिर्जनशीलता र साहसलाई अब उपयोग गर्ने दिशामा अग्रसर हुनुपर्छ ।
source: http://www.ekantipur.com/np/2068/6/5/full-story/336066.html