Bhairav Risal I used to listen to him in radio bachan in sagarmatha, but didn't know he has contributed so much and is of such age. My salutations!
मृत्युपछिका योजना
- यज्ञश
असी वर्षे भैरव रिसालको आफ्नै खाले दैनिकी छ । पूर्वीय हिन्दू जीवनदर्शनअनुसार सन्यास धारण गर्नुपर्ने उमेरमा उनी सहरका प्रायः युवाभन्दा बढी सक्रिय छन् र काठमाडौंदेखि दुगम पहाडका सडक, गल्ली र उकालीओरालीमा लखरलखर हिडेका भेटिन्छन् । भनिन्छ, असी काटेको मानिस कि त वृद्ध हुन्छ, कि बालक । तर, बुढेसकालमा पनि आफूलाई दाइ भनेको रुचाउने भैरव 'असीवर्षो युवा पत्रकार' का रूपमा चिनिन्छन् । तपार्इंलाई अचम्म लाग्ला, भैरव दाइसग मृत्युको पनि एउटा योजना छ र मृत्युपछिको 'जीवन' को पनि योजना छन् ।
मृत्युपछिको जीवन अर्थात् लाशको 'आयु' सामान्यतः लामो हुदैन । मान्छे मरेपछि कि जलाइन्छ कि पोलिन्छ वा कुनै अर्को विधिद्वारा अन्तिम संस्कार गरिन्छ । जिउदोमा हाईहाई भएको मानिसलाई पनि मरेपछि धेरै 'बाच्न' दिइन्न, काम तमाम गरिहालिन्छ । तर, भैरव दाइसग मृत्युपछि आफ्नो शवलाई के गर्ने भन्ने पनि योजना छ । उनको योजनामा न उनको शव जलाइनेछ, न गाडिने, बरू यो त चिरफार गरिनेछ । र, चिरफार गर्ने काम गर्नेछन् भावी डाक्टरले । उनको शव मेडिकल साइन्सका विद्यार्थीका लागि प्रयोगशाला बन्नेछ । यो उनको योजना मात्र होइन यसका लागि उनले ठोस कदम उठाएका पनि छन् । भैरव दाइले श्रीमती सुशीलासहित शव दान गरिसकेका छन् ।
उनका एकजना मित्र वासुदेव शर्मा तुफानले तिब्बतमा महावाणिज्य दूत हुदा तिब्बती परम्पराअनुसार शव टुक्राटुक्रा पारेर गिद्धलाई खुवाएको देखे । नेपाल फर्केपछि भैरव रिसालसमेत भएर शवदानको घोषणा गरे । शवदान गर्ने इच्छा जागेपछि कसरी गर्ने भन्ने खोजी गरे । 'टिचिङ हस्पिटललाई शवदान गर्ने भनेर गएको त कानुन छैन, मिल्दैन भन्यो ।' शवदान गर्न नमिल्ने हस्पिटलले बताएपछि उनी तीन छक्क परे । 'पछि मैले थाहा पाए, हस्पिटलहरुले बेवारिसे लाश पढाइमा प्रयोग गर्दा रहेछन्, नपुग्ने लाश भारतबाट ल्याइदोरहेछ ।' एउटा लाशको २५ हजार पर्ने र यसमा पनि कमिसनको खेल भएको उनले पछि थाहा पाए । 'मलाई लाग्यो हामी त लाशमा पनि आत्मनिर्भर रहेनछौ ।' यो थाहा पाएपछि त उनी अरू नै हस्पिटलमा भए पनि शवदान गर्ने नै निधोमा पुगे । 'अहिले एउटा शिक्षण अस्पतालले लिन्छु भनेको छ, तर नाम बताउन मिल्दैन'- उनी भन्छन् ।
उनको योजनाअनुसार मृत्युपछि उनको शव शिक्षण अस्पतालमा चिरफारमा प्रयोग हुनेछ । 'आखाजस्ता प्रत्यारोपण हुन सक्ने अङ्गहरु भने प्रत्यारोपण हुनेछन्'- यो पनि एउटा योजना हो । 'हड्डी भने अन्य अध्ययनका लागि तुन्द्रुङ झुन्ड्याएर 'कोर्स बुक' जसरी राखियोस्'- यो अर्को योजना हो । जिउदै मानिस गएर शवदान गर्छुन्दा कानुन छैन भन्ने मुलुकमा पछि झनै समस्या हुन सक्ने देखेर उनले आफ्नो गाविस र परिवारको शवदानमा स्वीकृतिको कागज पनि बनाइसकेका छन् । यो पनि अर्को व्यवस्थित योजना हो, जो 'मृत्युपछिको जीवन' प्रति समर्पित छ । तर, उनलाई मरेपछि नाम रहला भन्ने तृष्णा चाहि छैन, भन्छन्- 'म नै नरहेपछि मेरो
नामको के अर्थ -'
'यो उमेरमा मान्छेलाई मृत्युको भय हुन्छ भन्छन्, मलाई छैन'- उनी भन्छन् । जीवनप्रतिको अगाध मोहले मानिस बाचिरहेको हुन्छ र यो जीवन सुन्दर लाग्दछ । जीवनप्रतिको पे्रमले गर्दा नै मानिसलाई मृत्युको भय हुन्छ । तर, भैरव दाइलाई यो समस्या छैन । 'जन्म अनिश्चित छ, तर मृत्यु निश्चित छ, त्यसैले यसबाट डराउनु हुदैन'- यो उनको जीवनको निष्कर्षहो । उनलाई रवीन्द्रनाथ टैगोरको 'नया दुलहीसग जस्तै मृत्युसग पनि आलिङ्गनका लागि तयार रहनुपर्छ' भन्ने भावको कविता बारम्बार सम्झना भइरहन्छ । 'जति बाचौ पूण बाचौ, शरीरले पूरै काम गर्नेगरी बाचौं, कान नसुन्ने, आखा नदेख्ने भएर बाच्नु नपरोस्, आंशिक बचाइ मलाई मञ्जुर छैन'- यो योजनाभन्दा बढी रहर हो । भन्छन्- 'वेदमा भनिएको छ, कोही सय वर्षबाचोस् तर सुनेर, हिडेर बाचोस्'- यो उनको पनि दर्शन हो ।
मर्नु नै पर्ने भएपछि उनले मरणका विषयमा पनि योजना बनाएका छन् । उनले कतिपटक सपनामा आफू मरेको देखेका पनि छन् । र, कसरी मर्ने भन्ने विषयमा कल्पना पनि उनले गरेका छन् । 'म थाहै नपाई भ\mवाट्टै मरिहालू भन्ने चाहन्छु ।' उनीसँग यसरी हिँड्दा-हिँड्दै वा भाषण गर्दागर्दै मरेकाहरुको सूची पनि छ । 'अरूलाई दुःख नदिई आरामसग मर्न पाए हुन्थ्यो, यदि थला नै परेर मर्ने भइयो भने पनि भेट्न आउनेलाई हासेर स्वागत गर्न सकौँ'- यो एउटा चाहना हो, जसलाई पूरा गर्न भैरव दाइको जस्तो मन र जीवन चाहिन्छ ।
मरेपछि नै सही, कसैले आफ्नो शरीरमा चक्कु-छुरी चलाएको कल्पनाले मानिसलाई सिरिङ बनाउछ । तर, भैरव दाइलाई यस्तो लाग्दैन । 'लाशको के माया - लाशको पनि माया गरियो भने त शिवजीजस्तो भइहालियो नि †'- उनी भन्छन् । समाजमा चलिरहेको मृत्यु संस्कारमा उनलाई केही भन्नु छैन । 'तर, मेरो काजकिरियाजस्ता संस्कार नहोस् भन्ने चाहन्छु, बरु त्यो पैसा कुनै शिक्षण संस्थालाई दिइयोस् ।' उनलाई बीपी कोइरालाले पनि बाबुको परम्परागत अन्तिम संस्कार नगरेको र उनको पनि नभएको याद छ । हिन्दू संस्कार विधिअनुसार निश्चित नियम र परिधिभन्दा बाहिर गएर मानिसको शव छोइनु हुदैन । तर, भैरव दाइलाई यसको चिन्ता छैन । भन्छन्- 'म ब्राम्हणको छोरो हु, कति ठाउमा मैले भागवत, पुराण भनेको छु, तर मेरो लाश कसले छुन्छ भन्ने कुनै चिन्ताको विषय होइन ।' उनी उदाहरण पनि दिन्छन्- 'कति राजनीतिक कार्यकर्ताको शवमा नेताले झन्डा ओढाउछन् । तर, यसो गर्दा कसैले जुत्ता खोलेको देखिदैन, यसैले छोएर केही हुदैन ।'
भैरव रिसाल हुनुको महत्त्व एउटा जीवनमा होइन, उनको समाजिक जीवनमा निहीत छ । भैरव दाइ कसैलाई सहयोग गर्नु आफ्नो कर्तव्य ठान्दछन् । ब्राम्हणको छोरा अझै भागवत् पाठ गर्ने पण्डित भएर पनि उनले महोत्तरीका मुसहरलाई सुगुरका पाठा दिएका छन् । 'यसमा म कुन जातको भन्ने सवालै हुदैन, यो त मान्छे हुने कुरा हो'- उनको प्रष्ट बुझाइ छ । बढ्दो स्वार्थका कारण मान्छेबाहेक अरू सबै नाम दिन सकिने मान्छेको जमातमा उनी मान्छेलाई मान्छे बन्न सिकाइरहेका छन् । काठमाडौंमा बसेर हुम्लामा बत्ती बाल्न होस् वा चेपाङलाई रेडियो बाडन होस्, विपत्तिमा परी अभिभावक गुमाएका बालिकाका लागि स्कुलको फिस उठाउने होस्, भैरव रिसाल नामको 'मान्छे' हमेसा अग्रसर रहन्छ ।
मन असल हुनका लागि मानिसको शरीर पनि स्वस्थ रहनु जरुरी हुन्छ । असी वर्षो 'हरि भजन' गाउने उमेरमा 'हुम्लामा उज्यालो' भनेर कुद्न सबैले सक्दैनन् । विपन्न र गरिबका लागि भैरव रिसाल एक्लै ठूला एनजिओभन्दा ठूलो दाता हुन् । अहिलेसम्म उनले व्यक्तिगत सहयोग उठाएर करिब तीस लाख बाडिसकेका छन् । देशका पचहत्तरै जिल्ला पुग्ने पहिलो पत्रकारका रूपमा पनि उनको महत्त्व छ । आफैमा एउटा सहयोग निकाय बनिसकेका भैरव दाइ जहिले पनि छ/सातवटा सहयोग कार्यक्रममा सहभागी भइरहन्छन् । 'मेरो सहयोग व्यक्तिगतरूपमा हुन्छ, मैले कसैसग लिदा पनि कुनै कागज गर्दिन र दिदा पनि गर्दिन'- अहिलेसम्म कसैले उठाएको पैसा खायो या दिएन भनेर उनलाई भनेका छैनन् । 'मलाई विश्वासै गरेका छन् भन्ने लाग्छ'- उनी भन्छन् ।
उनको निकै चर्चित कार्यक्रम हो हुम्लामा उज्यालो । कर्णालीको विकासमा कोही पनि खासै गम्भीर भएको नपाएपछि कम्तीमा उज्यालोमा बस्न पाउनु सहरको मात्रै होइन, त्यहाका मानिसको पनि हक हो भन्ने लागेर उनले यो अभियान सुरु गरे । यो कार्यक्रमका लागि उनले अहिलेसम्म २१ लाख १२ हजार उठाए र थुप्रै घरमा बत्ती पुर्याए । 'यो कार्यक्रममा हामीले एकजनासग चार हजार जति उठायौ तर कसैले १० हजारसम्म पनि दिए'- उनी भन्छन् । अहिले यो कार्यक्रम सरकारले चलाएको छ, नौ जिल्लामा कर्णाली उज्यालो भनेर ।
यस्तै, उनको अर्को सहयोग कार्यक्रम हो 'बुहारी छात्रवृत्ति' । ललितपुरको लुभूस्थित महालक्ष्मी क्याम्पसमा हरेक वर्ष११ कक्षाकी एकजना बुहारीलाई यो कार्यक्रमबाट भैरव दाइ छात्रवृत्ति दिन्छन् । 'आइ.आइ.डि. एस. भन्ने संस्थामा काम गर्दा एकजना स्विस नागरिक थोमस एग्लीले जानेबेलामा खाममा चार हजार राखेर छाडेका रहेछन् । त्यसबेला मेरो घर बनिरहेको थियो, त्यो पैसाले १७ बोरा सिमेन्ट आउथ्यो, एक मन त सिमेन्ट किनौ कि जस्तो पनि लाग्यो । तर, छात्रवृत्ति सुरु गरियो । तर, यो विचार मेरो नभएर श्रीकण्ठ शर्माको हो ।' छात्रवृत्तिका लागि उनले आफूले आठ कक्षासम्म पढेको लुभूको स्कुल रोजे । यस्तै, अर्को अन्तलिङ्गे डाडाको स्कुलमा पनि उनले छात्राका लागि पोसाकको व्यवस्था गरे । स्कुलका प्रधानाध्यापकको अनुरोधमा पहिलो वर्षउनले घरबाटै सातजनाका लागि दुइ सयका दरले पोसाकको पैसा उठाए । 'अर्को वर्षत असीजना पुगेछन् । तिनका लागि १६ हजार चाहिने भयो, तर हारगुहार गर्दा २१ हजार उठेछ'- उनी भन्छन् । उनी यस्ता सहयोग कार्यक्रममा नातिनातिनालाई सकेसम्म बढी प्रयोग गर्दछन् । 'अरूको दुःख बाड्नुपर्छ भन्ने कुरा म सिकाउन चाहन्छु'- उनी भन्छन् । उनका आठ कक्षामा पढ्ने नातिले मकवानपुरका तीन विद्यार्थीका लागि पाच सय सहयोग गरे, अरू नातिनातिनाले पनि दुइ/तीन सय सहयोग गरे । बाबु मरेपछि आमा पनि पोइल गएका हाडीखोलाका तीन विद्यार्थीको पढाइको तीन वर्षघि उनले जिम्मा लिएका थिए । 'तिनको दुइ वर्षो १० हजार पठाउनुछ, दुइ हजार पुगेको छैन'- उनी चाडै यो पैसा पठाउने तयारीमा छन् । उनले गर्गसंहितामा विद्यावारिधि गर्नेका लागि पैसा जोडिदिएका छन्, भरतपुरमा सरकारी छात्रवृतिमा डाक्टरी पढ्नेका लागि अरू खर्चको पैसा उठाइदिएका छन् । अन्धा कल्याण संघदेखि इम्प्याक्ट नेपाललगायतका संस्थामा आबद्ध छन् । जहा गरिब र असहाय छन् त्यहा सहयोगका लागि तयार छन् उनी । यसैले भैरव दाइ समाजमा एक नामभन्दा बढी एउटा आदर्शका रूपमा स्थापित छन् ।
अहिले उनमा रेडियोको भूत सवार छ । भन्छन्- 'देशमा संविधानसभाको चुनाव हुन गइरहेको छ, तर कतिले यसको सूचना पाएका छन् -' यो उनको चिन्ता हो, जसले 'सबैका लागि रेडियो' कार्यक्रम जन्मायो । 'एक्काइसौं शताब्दीमा मान्छेले रेडियोको आवाज पनि सुन्न पाएनन् भने तिनको आवाज कसले सुन्छ -'- यो प्रश्न हो सबैका लागि । 'आवधिक हिसाबले संविधानसभाका लागि र दीघकालीन रूपमा स्वास्थ्य र सूचनाका लागि रेडियो आवश्यक छ'- उनको यो रेडियो वितरणको योजना पूवदेखि पश्चिमसम्मको छ । सरदरमा दुइ सय दस रुपैयाको रेडियो किन्नका लागि उनी अहिले सहयोग संकलनमा व्यस्त छन् । प्रत्येक जिल्लामा एक एफएम स्टेसन उनको सपना हो, त्योभन्दा पहिले सबैका घरमा एउटा रेडियो । 'जुम्लामा मात्र ६२ वटा रेडियो किन्ने पैसा उठेको छ, अब म यसलाई देखाएर च्याँखे थाप्ने दाउमा छु'- उनी योजनामा तल्लीन छन् ।
हरेक दिन भैरव दाइ बिहान ५ देखि ५ः३० का बीचमा उठिसक्छन् । नुहाउछन्, भान्सामा र्झछन्, चिया पकाउछन्, तीन ग्लास पानी पिउछन्, रेडियो खोल्छन् र शारीरिक व्यायममा लाग्छन् । दस मिनेट त उनी हरेक दिन टाउकोले टेकेर व्यायम गर्छन् । 'यसले शरीरमा रगतको र्सर्कुलेसन ठीक गर्छ'- व्यायमपछि अलि सेलाएको चिया खान्छन् र अन्य काममा लाग्छन् । एक दिन बिराएर दार्ही काट्छन् । एउटा पत्तीले उनी दुइ महिना पुर्याउछन् । 'मसग पत्ती उध्याउने साधन छ, सेवेन ओक्लक पत्तीले म प्रायः तीसपटक दार्ही काट्छु'- उनी भन्छन् । बिहान रेडियो र अबखारका उनी अम्मली हुन् । 'नसुनी र नपढी सुखै छैन भनेजस्तै भा'छ'- उनी भन्छन् । ८:३० सम्ममा खाना खाइवरी उनी सहरका सडकमा उत्रिसक्छन्, । दिनमा एकपटक वातावरण पत्रकार समूहको कार्यालय आउनु उनको नियमित कार्य हो । बोलाएको कुनै पनि कार्यक्रममा उनी एकपटक पुग्छन् । 'बोलाएको ठाउमा शिष्टताका लागि पनि जानुपर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो'- उनी भन्छन् । बेलुकी घर पुग्ने कुनै निश्चित समय छैन, तर 'पौने नौको बिबिसी सुन्न घर पुगिसक्छु'- यो पनि नियमित बानी हो । सहरमा साझ पनि सुरु हुन नपाउदै ८ बजेसम्ममा उनको घरमा रातिको खाना खाइसकिन्छ । खानामा उनलाई दूधघिऊ अति प्रिय छन् । खाना र सुत्नुका बीच दुइ घन्टाको अन्तरले स्वास्थ्यलाई राम्रो गर्छ भन्ने उनको मान्यता छ, यसैले १० बजेमात्र सुत्छन् । बीचको दुइ घन्टा पढ्न लेख्नका लागि छुट्टयाइएको छ । विगत १२ वर्षेखि उनलाई कुनै रोग लागेको छैन । हरेक दिन कम्तीमा तीन किलोमिटर 'डे वाक' गर्ने भैरव दाइ योजनाबद्ध जीवन बाचेका कारण स्वस्थ रहेको बताउछन् । साना काटीका काटीकुटी जम्मा ५० किलोका भैरव दाइले आफ्नो असीवर्षो जोसको रहस्य ठट्यौलीमै खोले 'बिरामी हुन फुर्सदै छैन -'
http://www.nayapatrika.com/midpage.php
.png)
